COVID-19 ve Salgın Hastalıkların Özet Tarihi

Tarih boyunca, insan nesli kıtalar arasında yayılmaya başladıkça bulaşıcı hastalıklar da peşi sıra geldi. Antoninus Vebası’ndan,  COVID-19’a tarihin akışını etkileyen bulaşıcı hastalıklardan öne çıkanları sizler için derledik.

Bulaşıcı hastalık, bir mikroorganizma veya onun toksik ürünlerine bağlı olarak ortaya çıkan hastalıktır. Etkenin, bir enfekte kişiden, hayvandan veya rezervuardan; hayvan konak, vektör veya cansız çevre aracılığıyla, doğrudan veya dolaylı olarak bir duyarlı konağa geçişiyle oluşur. Salgın ise kısa bir zaman içinde çevredeki insanların, hayvanların ya da bitkilerin büyük bir bölümüne bulaşan hastalık manasına gelmektedir.

Gezegenin sahibi sadece gözle görebildiğimiz canlı varlıklar değil. İnsanlık yerkürenin her köşesini mikroskobik ölçekte olan bakteriler, mikroplar ve virüslerle de paylaşıyor. Bu mikroskobik canlı varlıklar içinde insana fayda sağlayanlar da bulunmakta, insanı ölüme götürenler de… Canlı varlıklar birbirleriyle temas ettiği sürece, insan nesli kıtalar arasında yayılmaya başladıkça bulaşıcı hastalıklar da peşi sıra geliyor. Hz. İsa’nın doğumundan bugüne birçok salgın hastalıkla yüz yüze gelindi fakat tarım toplumlarında değişim gerçekleşene kadar bu hastalıkların ölçeği ve yayılması hızlı bir şekilde artmadı.

Küresel ticaretin giderek artması küresel salgınları hızlandıran insan ve hayvan etkileşimleri için yeni zeminler meydana getirdi. Sıtma, tüberküloz, cüzzam, grip, çiçek hastalığı ve diğerleri ilk olarak bu ilk yıllarda ortaya çıktı. Daha büyük şehirler, daha egzotik ticaret yolları ve birbirinden farklı insanlar, hayvan ve ekosistem nüfusları ile artan temas; daha olası salgınları da beraberinde getirdi.

“Tanrının Gazabı”

Kadim toplumlarda insanlar, ruhların ve tanrıların gazabını hak edenlere hastalık ve yıkım verdiğine inanıyorlardı. Bu bilimsel olmayan algı genellikle milyonlarca olmasa da binlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan feci tepkilere yol açtı. Örneğin Justinianus Veba Salgını ele alındığında Bizans tarihçisi Procopius, vebanın (Vibonik Veba bakterileri) Çin ve kuzeydoğu Hindistan’a, kara ve deniz ticaret yolları ile Mısır’a Akdeniz limanları aracılığıyla da Bizans İmparatorluğu’na girdiğini ifade ederken; coğrafya ve ticaretin bu yayılmada oynadığı rol bilgisine rağmen salgın nedeniyle İmparator Justinian’ı bir şeytan olmakla suçlamıştır. Nitekim bazı tarihçiler, bu olayın İmparator Justinianus’un Roma İmparatorluğu’nun Batı ve Doğu kalıntılarını yeniden birleştirme çabalarını kesmiş olabileceğini ve karanlık çağların başlangıcını işaretlediğini bildirmiştir.

Neyse ki, insanlığın salgın hastalığın nedenleri hakkındaki anlayışı teknolojik ilerlemeler kaydedildikçe gelişti ve kısmen yavaş kısmen eksik de olsa modern salgınlara yanıtta ciddi bir iyileşme kat edildi.

Bu noktada tarihin akışını etkileyen söz konusu salgın hastalıkların öne çıkanlarını şu şekilde listelenebilir: 

Salgın Hastalık	Zaman Periyodu	Tipi ve / İnsan öncesindeki konağı	Ölüm Sayısı
Antonine Vebası	165-180	Çiçek hastalığı veya kızamık olduğuna inanılıyor	5 Milyon
Japon çiçek hastalığı salgını	735-737	Variola major virus	1 Milyon
Justinian Vebası	541-542	Vibonik veba bakterisi / Lağım Fareleri ve Pireler	30-50 Milyon
Kara Ölüm	1347-1351	Vibonik veba bakterisi / Lağım Fareleri ve Pireler	200 Milyon
Yeni Dünya Çiçek Salgını	1520’den itibaren	Variola major virus	56 Milyon
Büyük Londra Vebası	1665	Vibonik veba bakterisi / Lağım Fareleri ve Pireler	100 Bin
İtalyan Vebası	1629-1631	Vibonik veba bakterisi / Lağım Fareleri ve Pireler	1 Milyon
Kolera Salgını 1-6	1817-1923	Vibrio cholerae (Kolera) Bakterisi	1 Milyon +
Üçüncü Veba	1885	Vibonik veba bakterisi / Lağım Fareleri ve Pireler	12 Milyon (Çin ve Hindistan)
Sarıhumma	1800’ler sonu	Virus / Sivrisinekler	100-150 Bin
Rus Gribi	1889-1890	H2N2 (avian origin) virüsü olduğuna inanılıyor	1 Milyon
İspanyol Gribi	1918-1919	H1N1 virus / Domuzlar	40-50 Milyon
Asya Gribi	1957-1958	H2N2 virus	1.1 Milyon
Hong Kong Gribi	1968-1970	H3N2 virus	1  Milyon
HIV/AIDS	1981-Günümüze	Virus / şempanzeler	25-35 Milyon
Domuz Gribi	2009-2010	H1N1 virus / Domuzlar	200 Milyon
SARS	2002-2003	Koronavirüs / Yarasalar, Misk Kedileri	770
Ebola	2014-2016	Ebolavirus / Vahşi Hayvanlar	11 Bin
MERS	2015-Günümüze	Koronavirüs / Yarasalar’dan develere geçtiği düşünülüyor.	850
COVID-19	2019-Günümüze	Koronavirüs – Net olarak bilinmiyor (Karıncayiyen iddiası kuvvetli)	23,100 (Johns Hopkins University estimate as of 12pm PT, Mar 26, 2020)

 

Bulaşıcılık Oranını İzleme

Bilim adamları, üreme numarası adı verilen bir hastalığın bulaşıcılığını izlemek için aynı zamanda R0 (R naught olarak telaffuz edilir) olarak da bilinen temel bir önlem kullanıyor. Bilim insanlarının bir hastalığın bir popülasyonda nasıl yayıldığını ölçmek için kullandıkları bu sayı “temel üreme numarası” manasına gelmekte. Bu sayı bize, enfekte olmuş her bir kişinin ortalama olarak kaç kişiyi enfekte edeceğini ifade ediyor.  Sayı bize bir salgının ne kadar ölümcül olduğunu söylemese de yeni bir hastalığın ne kadar bulaşıcı olduğunun bir ölçüsü niteliğinde. Dolayısıyla devletler ve sağlık kuruluşları tarafından uygulanan salgın kontrol stratejilerinin yönlendirilmesine yardımcı olmakta.

Kızamık, R0 aralığı 12-18 ile en bulaşıcı hastalıklar listesinin başında geliyor. Bu, tek bir kişinin aşılanmamış bir popülasyonda ortalama 12 ila 18 kişiyi enfekte edebileceği anlamını taşımakta. Kızamık virüsü en etkililerin başında gelse de aşılama çabaları ve sürü bağışıklığı virüsün yayılmasını engelleyebiliyor.

Yeni Koronavirüs olan COVID-19’ün ise salgın hala devam ettiği ve araştrmacılar virüsün bu yeni formunu incelemeyi sürdürdüğü için, etkisini net bir şekilde hesaplamak zor gözüküyor.

Kentleşme Hastalığın Yayılmasını Hızlandırıyor

Salgınların ardındaki itici güç olarak artan küresel bağlantılar ve etkileşimlerle başladığımız yere varıyoruz. Kentleşme, daha fazla kırsal nüfusu daha yoğun mahallelere çağırırken, nüfus artışları çevreye daha fazla baskı yapıyor. Bunun yanında yolcu hava trafiğinin son on yılda neredeyse iki katına çıktığını söylemek mümkün. Söz konusu makro eğilimler bulaşıcı hastalığın yayılması üzerinde derin bir etki bırakıyor. 

Dünyanın dört bir yanındaki kuruluşlar ve hükümetler ve özel sektör girişimleri, vatandaşların enfeksiyon oranını azaltmaya yardımcı olmak için sosyal mesafeyi uygulamalarını istediğinden, dijital dünya insanların daha önce hiç olmadığı kadar “online” bağlantı ile etkileşimlerini sürdürmek için bandını genişletmeye çalışıyor. 

Kaynaklar

*Nicholas LePan’ın Visualizing the History of Pandemics başlıklı makalesinden faydalanarak yeniden üretilmiştir.