İnsan Hakları Göstergeleri Ölçme ve Uygulama Kılavuzu

BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından hazırlanan “İnsan Hakları Göstergeleri Ölçme ve Uygulama Kılavuzu” Etkiniz AB Programı tarafından Türkçe'ye çevrildi. Kılavuz, hak sahiplerinin haklardan faydalanmasını ölçmek, insan haklarının gerçekleşmesiyle ilgili olabilecek bazı sonuçlara ulaşmak ve insan hakları yükümlülüklerini karşılamakla sorumlu olanların gerçekleştirdiği ilerlemeyi değerlendirmek amacıyla hazırlandı.

“İnsan Hakları Göstergeleri Ölçme ve Uygulama Kılavuzu” insan hakları normları ve prensiplerini vurgulamak, uluslararası dokümanlarda yer alan hakların temel özelliklerini açıklamak ve bu açıklamayı ülke düzeyinde insan haklarının uygulanması ve ölçülmesi için ilgili göstergelere ve kıstaslara tercüme etmek amacıyla hazırlandı. Kılavuzda, insan hakları kavramları ve göstergeleri, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Mekanizmaları, insan hakları ölçülmesinde ele alınan konular, göstergelerin seçimi, ayrıştırılması ve kullanımına dair bilgiler yer alıyor.

Yayın son yıllarda, insan haklarının gerçekleştirilmesinde göstergelerin önemi giderek daha fazla kabul gördüğünden, yayın insan haklarının değerlendirmesinde, uygulanmasında ve gerçekleştirilmesinin ilerletilmesinde göstergelerin kullanılması yönündeki artan talebine karşılık geliyor.

İnsan Hakları Göstergelerine Neden İhtiyaç Duyuluyor?

Son yıllarda, bu insan hakları göstergelerine duyulan ihtiyaç daha görünür hale geldi. Bu ihtiyaç özellikle Arap Baharı’nda daha görünür oldu. Arap Baharı öncesinde, bölgedeki bazı ülkelerin başardığı, dikkate değer ekonomik ve sosyal ilerleme ile yönetişimdeki genel gelişmeler ve hukukun üstünlüğü hakkında raporlar mevcuttu. Öte yandan Birleşmiş Milletler insan hakları mekanizmaları ve sivil toplumdan yükselen sesler, farklı bir resim çizmekte; dışlanma, toplulukların marjinalleşmesi, ayrımcılık, katılım eksikliği, sansür, politik baskı ile yargının bağımsız olmaması temel ekonomik ve sosyal hakların reddi gibi meseleleri raporlamaktaydı.

Nispeten iyi durumda olan ülkeler de dahil olmak üzere, dünyanın diğer bölgelerindeki halk ayaklanmaları ve gösteriler; kalkınma politikamızın merkezine insanı yerleştirme ve analitik bakışın buna göre ayarlaması ihtiyacını hatırlattı. Bu sayede, mevcut analitik, metodolojik ve yasal çerçeveleri gözden geçirmeye; kalkınmanın adil dağılımında halkın katılım boyutunu değerlendirmeye; hesap verebilirliği güçlendirmeye ve insanları, özellikle en kırılgan ve ötekileştirilmiş olanları güçlendiren yöntemleri benimsemeye zorladı. Bu da insan hakları göstergelerinin şekillenmesini sağladı.

İnsan haklarının yolculuğu, standart belirlemeden etkili uygulama surecine kadar, büyük ölçüde politika oluşturma ve değerlendirme için uygun araçların bulunmasına bağlıdır. Bu nedenle, nicel ve nitel göstergeler insan haklarının gerçekleştirilmesinde gerekli araçlar. İnsan haklarında gösterge kullanımı, göstergelerin toplanması, bilgilerin etkin bir şekilde kaydedilmesine yardım eder ve bu, daha sonra, konuları ve sonuçları daha kolay izlemeyi ve takip etmeyi sağlar. İyi şekilde ifade edilen göstergeler, kısıtların halk tarafından anlaşılmasına ve sosyal öncelikler konusunda daha kapsamlı mutabakat oluşturulmasına yardımcı olabilir. Daha da önemlisi, doğru kullanıldıklarında, bilgi ve istatistik, sosyal olarak değer verilen ilerleme arayışında hesap verebilirlik ve şeffaflık kültürü oluşturmak için güçlü araçlar olabilir.

Göstergelerden fayda sağlamak için bu göstergeleri, onların hizmet etmesi beklenen özel hedeflerin koşullarına göre adapte etmek ve yapılandırmak gereklidir. Bir göstergeden azami faydayı sağlamak için bilgi toplama ve işleme; sağlam bir metodolojiye dayanmalı, kavramsal olarak sağlam, ampirik olarak doğrulanmış olmalı ve kullanıldığı bağlamla ilgili olmalıdır.

İnsan Haklarında Gösterge Talebi

İnsan haklarıyla ilgili olarak gösterge talebi ve kullanımı, hakların uygulanması, izlenmesi ve gerçekleştirilmesi için daha geniş bir sistematik çalışma sürecinin bir parçasıdır. Uygun göstergelerin kullanılması, devletlerin kendi halklarının insan haklarından yararlanmasını sağlama konusundaki ilerlemelerini değerlendirmelerine yardımcı olur.

Değer bazlı, sözleşmelerin hukuk diline saplanmış kuralcı anlatım olarak insan hakları standartları ve ilkeleri; politika belirlemeye ve uygulamaya her zaman doğrudan uygun değildir. Bu standartlar ve ilkeler, daha somut ve operasyonel bir mesaja dönüştürülmelidir. Ayrıca, uygun göstergelerin –nicel ve nitel– tespit edilmesi ve kullanılması, insan hakları standartlarının ve normlarının içeriğini netleştirmeye de yardımcı olur. İnsan hakları standartlarının yorumlanması (sözleşme organları veya mahkemeler tarafından) izleme sürecinde ayrı bir adımdır; göstergelerin kullanımı, yorumlama aşamasının düzenli olarak bilgi sahibi olmasını sağlamaya yardımcı olur. Bu da daha sonra, insan haklarının gerçekleşmesiyle ilgili hedeflerin uygulanmasını ve bu hedeflere erişilmesini kolaylaştırabilir.

İnsan Hakları Göstergelerinde Ölçülmesi Gerekenler

İnsan hakları göstergeleri belirlenirken, hak sahiplerinin haklardan faydalanmasını ölçmek ve insan haklarının gerçekleşmesiyle ilgili olabilecek birkaç sonuca ulaşmak amaçlanır.  Ayrıca, insan hakları yükümlülüklerini karşılamakla sorumlu olanların gerçekleştirdiği ilerlemeyi de değerlendirmek hedeflenir. Diğer bir deyişle, amaç tüm insan hakları standartları veya sözleşme hükümleri için tam ve kapsamlı bir gösterge listesi belirlemek değildir.

Bu çerçevede göstergelerin belirlenmesinde ölçülmesinde, öncelikle belirli bir insan hakkı ve kesişen normlar için buna uygulanan göstergeler tanımlanmalı ve geliştirilmelidir. Zaten insan hakları sözleşmelerinin temel yapı taşları, belirli haklar ve kesişen insan hakları normlarına ilişkin standartları içerir. Göstergeler tanımlandıktan sonra, bir sözleşmenin uygulanmasını izlemek amacıyla, söz konusu sözleşmenin çeşitli hükümlerine uygun olarak bir araya getirilmesinin bir sonraki adımı daha kolay atılır.

İnsan Hakkı Temelinde Gösterge Tabloları  

İnsan Hakları Göstergeleri Ölçme ve Uygulama Kılavuzu yayınında yer alan insan hakları göstergeleri, hak bazında ayrıntılı olarak sıralanmış:

• Özgürlük ve kişi güvenliği hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Yeterli gıda hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Ulaşılabilir en yüksek fiziksel ve zihinsel sağlık standardından faydalanma hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• İşkence, zalimane, insanlık dışı veya küçültücü muamele veya cezaya maruz kalmama hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Kamu işlerine katılım hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Eğitim hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Barınma ve yeterli konut hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Çalışma hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Sosyal güvenlik hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Düşünce ve ifade özgürlüğü hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Adil yargılanma hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler
• Kadına yönelik şiddetle ilgili açıklayıcı göstergeler
• Ayrımcılığa maruz kalmama hakkı ve eşitlikle ilgili açıklayıcı göstergeler
• Yaşama hakkıyla ilgili açıklayıcı göstergeler

Kılavuzun tümüne buradan ulaşabilirsiniz.